Bilgiyi yeniden inşa etmek: Tanzimat dönemi Osmanlı Mimarlığı

Abstract

Tanzimat Fermanı'nın 1839'da ilanı Osmanlı siyasetinde ve toplumsal hayatında hem sürekliliği hem de değişimi görünür kılan önemli bir olaydır. Bu fermanın ilanını hazırlayan ve ertesinde gelişen toplumsal bağlam aynı zamanda Batı Avrupa ile farklı biçimlerde artan etkileşimlere göre biçimlenir. Küresel ölçekte iktidarın mekansal dağılımından bağımsız düşünülemeyecek olan bu ilişkisellik, kendisini farklı araçlarla yeni bir iktidar merkezi ve gerçeklik olarak kuran Batı'yı, içeride yeniden inşa eden söylemsel pratikleri içerir. Batı'ya dair söylemsel alanı ve paralelinde yürütülen mimarlık pratiklerini kapsayan genel bir bağlamda doğru bilgiyi üreten ve yayan teknik ve pratiklerin geçirdiği değişim ve bu süreçte özne konumuna yerleşenlerin etkinlikleri ise bu tartışmanın temelinde yer alır. Bu doğrultuda bu tez, Tanzimat dönemi bağlamında Batı'ya dair söylemsel alanın mimarlık pratiği içerisinde nasıl deneyimlendiğini tartışır.İki ana bölümde düzenlenen bu tezin ilk bölümünde Batı'ya dair söylemsel alanda doğru bilginin dinamik bir Batı'dan aktarım mekanizması olarak kuruluş süreci incelenmektedir. İkinci bölümde ise bu tartışmayı somutlaştırmak üzere farklı mimari durumlar belirlenmiştir. Batı'ya dair söylemsel alanda konumlanan bilgi pratiklerine göre seçilen örnek durumlar ideal Batılı modellere göre biçimlenen ve devlet tarafından öncelikli olarak başkent İstanbul'da inşa edilen ya da edilemeyen projelerdir. İlk Osmanlı üniversitesi Darülfünun, ilk sanayi sergisi yapısı Sergi-i Umûmî-i Osmâni, İstanbul'a ve tarihine dair yeni bilgi alanı ve tarihi eserlere yönelik yeni tamir pratikleri tartışmaya açılmıştır. Bu mimari deneyimler, öznesi devlet olan mimari pratikler ve merkezi siyasal söylem arasındaki birbirini etkileyen, dönüştüren ve sınırlayan karmaşık ilişkiyi açığa çıkarırken, mimari üretimin resmi söylemin dışına sızan maddi pratik ve bilgileri de barındırdığı iddia edilmiştir. Genel olarak bu tez, Osmanlı mimarlık tarihinde karanlıkta kalmış bir bölgeyi yeni bir tarihyazımsal stratejiyle birlikte aydınlatmayı amaçlamaktadır.